Juli/Augustus 2019

‘Theemutsaanpak niet noodzakelijk voor verduurzaming’

Installateurs gezocht voor ThuisBaas-concept

Van het gas af en zelf zoveel mogelijk je eigen elektriciteit opwekken. Dat heeft wat betreft Marjan Minnesma, directeur van Urgenda, de prioriteit in de energietransitie in de gebouwde omgeving. Kostbare extreme isolatie, een soort theemuts over de woning zetten, is niet noodzakelijk. ‘Ons ThuisBaas-concept is helaas vloeken in de kerk van mensen van de theemutstheorie.’

Marjan Minnesma heeft goed nieuws voor installateurs: voor een energieneutraal huis moet vooral worden geïnvesteerd in installaties, zoals de warmtepomp, een instant heater en pv-panelen. En nog meer goed nieuws: Urgenda zit te springen om installateurs die willen aanhaken op het door de duurzaamheidsorganisatie ontwikkelde ThuisBaas-concept, waarvoor woningcorporaties al bij de duurzaamheidsorganisatie in de rij staan. Extreem isoleren is in dat concept volgens Minnesma geen cruciale voorwaarde voor het kostenneutraal verduurzamen van een huis. Een totale extra schil of nieuw dak is dus zeker niet nodig’, zegt ze. ‘Verduurzaming van woningen is primair een installatieopgave en geen bouwopgave.’ Het ontkrachten van wat Minnesma noemt ‘de mythe van de theemuts’ vindt niet iedereen prettig, zo is de verwachting. ‘Wie zijn huis wil verduurzamen, kan het beste beginnen met isoleren’, luidt immers de eerste zin op de webpagina van vereniging Eigen Huis over dit onderwerp. ‘Wil je het stap voor stap doen? Dan is de meest logische volgorde: eerst goed isoleren, dan je verwarmingssysteem aanpassen’, adviseert Milieu Centraal online. En Bouwend Nederland stelt: ‘Het belang van isoleren was aan de Sectortafel lang onderbelicht, de focus lag op duurzame energie. Dankzij Bouwend Nederland is isoleren in het ontwerp opgenomen als een essentiële en eerste stap in het verduurzamen van de gebouwde omgeving.’

Effectief en betaalbaar

Toch is dat allemaal niet noodzakelijk, zo benadrukt Minnesma nog een keer: ‘Die isolatieschil die als een theemuts over de woning wordt gezet, vraagt op de eerste plaats om heel veel grondstoffen. Bovendien is het heel duur en de vraag is wat zo’n potdicht huis doet met je gezondheid. En dan moet je nog aan de warmtepomp en zonnepanelen. Wij zijn begonnen met nadenken over oplossingen die snel effect hebben én voor particulieren betaalbaar zijn.’ En dus propageert Urgenda - eigenlijk diens dochterorganisatie voor de particuliere markt Thuisbaas - om in één keer het huis energieneutraal te maken voor hetzelfde bedrag dat de bewoner anders de komende vijftien jaar aan energie zou uitgeven. Op het boodschappenlijstje staan dan in ieder geval een lucht-waterwarmtepomp, een inductiekookplaat en zonnepanelen.

Compartimenteren

Minnesma: ‘Er is genoeg duurzame en betaalbare zonne-energie. Als je daarmee start, hoef je niet per se je energieverbruik maximaal terug te dringen. Dat laatste stuk is namelijk erg duur. Mensen worden in verwarring gebracht omdat er over warmtepompen veel wordt geschreven dat niet klopt. We weten nu na vijf jaar dat bijna iedereen op een lucht-waterwarmtepomp kan overstappen, met als belangrijkste bouwkundige voorwaarde goed dubbelglas en een goed afgiftesysteem. Daarnaast is ook slim gedrag belangrijk. Ga compartimenteren, want niet het hele huis hoeft op 21 °C te worden gebracht. In allerlei ruimtes waar het niet zo warm hoeft te worden, zoals slaapkamers, voldoen ook na de installatie van een warmtepomp de oude radiatoren nog uitstekend. Is daar toch meer warmte gewenst, dan biedt een extra convector of infraroodpaneel uitkomst.’ Voor huizen vanaf 1976 klinkt dit nog steeds als een geloofwaardig verhaal; deze zijn immers tijdens de bouw uitgevoerd met spouwmuurisolatie en vijf centimeter dakisolatie. Maar om eens een willekeurige andere categorie uit de kast te trekken: van de ruim 7,5 miljoen woningen in Nederland (peildatum 2014) dateert 19,3 procent van vóór 1945. Met een beetje geluk is er wel een spouw aanwezig en hebben latere bewoners iets aan woningverbetering gedaan, maar dat is het dan wel. Minnesma: ‘Door aanhangers van het theemutsmodel is sterk gelobbyd voor een extreem hoge isolatiegraad, een Rc-waarde van pakweg 8. Dat is mooi voor nieuwbouwwoningen, maar wij komen met een Rc-waarde van 2 tot 3 in bestaande woningen ook een eind, zonder mensen op hoge kosten te jagen en toch van het gas af te brengen.’

Weinig kennis

Op de website van Urgenda wordt een rekenvoorbeeld gegeven voor het energieneutraal maken van bestaande woningen. ‘Voor elke woning is er een oplossing beschikbaar, toegesneden op het huis en de wensen van de bewoners. Afhankelijk van het type woning kost het energieneutraal maken circa € 35.000. Dit bedrag betaalt een gemiddeld huishouden momenteel in vijftien jaar aan energiekosten. De kosten voor het energieneutraal maken van een huis kunnen vooraf worden gefinancierd, bijvoorbeeld door een subsidie en een lening. Bewoners kunnen dit bedrag in vijftien jaar aflossen, zonder een toename van de maandlasten. Zij zijn direct zelfvoorzienend en hebben geen energierekening meer.’
Minnesma is zich bewust van de hindernissen die als pionier genomen moeten worden. ‘Er blijkt nog weinig kennis te zijn over van het gas af gaan zonder aanpassing aan de schil. Het Nationaal Energiebespaarfonds van het SVn (Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten) verstrekt Energiebespaarleningen tot 65.000 euro tegen een gunstige rente vanaf 1,5 procent. Zonnepanelen leveren 8 procent op, dus tel uit je winst. Maar een van de voorwaarden voor zo’n lening is het realiseren van een extreem hoog isolatieniveau. En dat sluit weer niet aan op onze visie. Gelukkig hebben ze ook een lening tot 25.000 euro, waarvoor die hoge eisen niet worden gesteld.’
Urgenda is niet de enige die de voordelen ziet van de installatieroute in plaats van de bouwroute. Diverse woningscorporaties zoeken toenadering tot Minnesma’s organisatie vanwege het veel lagere prijskaartje van het ThuisBaas-concept dan dat van de theemutsmethode. Verder is deze aanpassing veel minder ingrijpend dan een volledige renovatie. Bovendien neemt Urgenda als hoofdaannemer de volledige bewonersbegeleiding voor haar rekening. ‘Van elk project doen we de eerste paar woningen helemaal zelf, van de keukentafelgesprekken met de bewoners tot en met het installatiewerk. Hiervoor beschikken we over een schil van zelfstandige E- en W-installateurs die een hart voor duurzaamheid hebben en het belangrijk vinden de energietransitie sneller op te schalen. In de tweede batch kijkt de huisinstallateur van de woningbouwvereniging mee, en in de derde batch gaat die geheel zelfstandig aan de slag en checken wij het na afloop.

Geen rocket science

‘Het is geen rocket science’, geeft Minnesma aan, ‘maar je moet wel weten hoe het moet. Er zijn heel veel installateurs die het vak nog moeten leren. Want je kunt een warmtepomp wel ophangen, maar daarna is gemiddeld nog zo’n twee tot drie uur nodig om hem goed in te regelen. Hogescholen beginnen nu met nieuwe technische duurzaamheidsopleidingen, maar de mensen die al tientallen jaren in het vak zitten hebben soms bijscholing nodig. En als ze niet meer in de schoolbanken willen, dan doen we dat dus via training on the job.’ Naast de grondgebonden huursector heeft Urgenda ook een pakket ontwikkeld voor appartementsgebouwen. Daar blijkt de overstap nóg veel goedkoper te realiseren, met dank aan buren aan weerszijden die in feite elkaars isolatieschil vormen. Zelfs zonder warmtepomp maar met een of twee infraroodpanelen per ruimte is het hele appartement op comfortabele temperatuur te brengen. Met een beetje geluk komen bewoners ook nog in aanmerking voor subsidie; zo verstrekt de gemeente Amsterdam binnen het programma Amsterdam aardgasvrij een subsidie van maximaal 5.000 euro per particuliere aanvrager voor de ombouw naar een aardgasvrije woning.

Bevindingen

Eind 2018 hebben ThuisBaas/Urgenda en woningbouwvereniging Parteon een eerste proefproject opgeleverd waarbij drie huurwoningen in Assendelft van het gas werden afgehaald en zoveel mogelijk zonnepanelen op hun dak kregen. Het gasfornuis werd een inductiekookplaat en een warmtepomp ging het huis verwarmen en levert nu warm water, soms ondersteund door een elektrische geiser als instant heater. Op sommige plekken kwamen infraroodpanelen, zoals in slaap- of studeerkamers. De eerste drie huurders zijn ook ambassadeur geworden en krijgen een heel lage energierekening, zonder de normale huurverhoging van een paar tientjes. Minnesma over de technische en operationele bevindingen tot op heden: ‘In het begin geloofden we nog dat de opgegeven specificaties van apparaten klopten, nu weten we dat er flinke afwijkingen kunnen voorkomen met lagere rendementen. Wij hadden een overeenkomst met de eindgebruikers gesloten dat ze geen energierekening zouden hebben, en dat heeft ons dus in het begin veel geld gekost. Want bij een lager rendement van een warmtepomp dan opgegeven door de fabrikant zijn er meer zonnepanelen nodig om energieneutraal te worden. Wat betreft het enthousiasmeren van bewoners van koop- en huurwoningen beginnen we in plaats van investeren in betrokkenheid van iedereen, nu met de huurders die vanaf het eerste moment willen. Zij zijn de perfecte ambassadeurs. Door hun positieve ervaringen te delen, zijn er veel minder inspanningen nodig om uiteindelijk iedereen mee te krijgen.’ Minnesma verwacht een enorme groei in de uitrol van het ThuisBaas-concept. ‘Als installateurs op onze manier woningen energieneutraal willen maken, dan komen we graag met hen in contact. Er is een enorm tekort om alle aanvragen op te pakken, en het kost ons veel energie om ze zelf te zoeken.’

Tekst: Kerstin van Tiggelen
Fotografie: Industrie